Naast een biologisch-immuunsysteem bestaat een gedrags-immuunysteem (GIS). Dat GIS doet voorspellingen over de aanwezigheid van verwekkers van infectieziekten in zijn omgeving. En die voorspellingen gaan gepaard met emotionele, denk- en gedragsmatige vermijdingsreacties.
Een complicatie bij beide immuunsystemen is dat ze soms gevaarlijke overshootreacties kunnen vertonen: better safe than sorry! Die overshoot aan emotionele angst- en walgingsreacties toont zich het meest opvallend in talloze zeer hardnekkige fobieën. Fobieën voor een bepaald voedsel, bloed, naalden/ scherpe voorwerpen, braken, spinnen, slangen, ratten, die bewust of onbewust geassocieerd zijn met besmettingsgevaar. Obsessies met viezigheid (smetvrees), hygiëne (veel wassen en schoonmaken), gezondheid (hypochondrie), seks (angst voor SOA’s en bloedcontaminatie), het eigen gezichtsuiterlijk (100x in de spiegel kijken), e.a. zijn op te vatten als overshootreacties van besmettingsangst.
Ook de persoonlijkheid kan aangetast worden. Zo blijkt uit onderzoek dat er een verband bestaat tussen de gevoeligheid voor besmettingsangst en de mate van zorgvuldigheid, ordelijkheid, netheid (*). Ook mensen met een dwangmatige persoonlijkheid (Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis) of een specifieke angststoornis (smetvrees bij een Obsessieve-compulsieve stoornis) zou men kunnen zien als zeer gevoelig voor besmettingsangst.
Voor zover op grotere schaal, op cultuurniveau, ‘de ander’, ‘de vreemde’, de niet behorend tot de eigen ingroup, onderwerp van besmettingsangst was in vroeger tijden, toonde zich dat zich in xenofobie, racisme, etnocentrisme. De evolutionaire fenomenen daarvan bestaan in moderne tijden nog steeds, vooral in niet-Westerse landen die verschillende etnische volkeren en culturen huisvesten. Ook in Westerse landen is de angst voor vreemden niet weggenomen, om allerlei redenen, maar het is beslist onwaarschijnlijk dat een tienduizenden jaren bestaand functioneel GIS in korte tijd (100jaar?) uit onze genen is weggeselecteerd, ook al heeft het in onze moderne tijd, althans in het Westen, niet meer een evolutionaire adaptieve functie. Het is ook niet onwaarschijnlijk dat genderdiscriminatie, stigmatisering en stereotypering van bepaalde bevolkingsgroepen, zoals Zigeuners, geestelijk en lichamelijk gehandicapten, achterbuurters, daklozen, e.a. samenhangen met het GIS.
Verder is er de laatste jaren nogal wat empirisch en cross-cultureel onderzoek gedaan naar het verband tussen (infectie)ziektevrees en de neiging tot conformistisch gedrag en het aanhangen van conservatieve waarden en ideologieën. De zgn. ‘Parasite Stress Theory’ (**) lijkt met vele slimme, voorspellende experimenten een bevestiging te geven dat onze persoonlijke smaak en voorkeuren, onze opvoedingsstijl, onze persoonlijkheid, morele besluitvorming en politieke affiniteit veel te maken hebben met een diepe evolutionaire besmettingsangst en een gedrags-immuun systeem dat zich diep in ons brein genesteld heeft. Vreemd is niet zo vreemd (***).
(*) Zorgvuldigheid is een stabiele karaktereigenschap, één van de BIG 5 persoonlijkheidsdimensies: emotionele stabiliteit, openheid, intro/extraversie, vriendelijkheid, zorgvuldigheid.
(**) Om dieper en genuanceerder in deze stof te duiken lees: ‘The Parasite Stress Theory of Values and Sociality’. R.Thornhill & C. Fincher; 2014. Zie ook UTube, onder ‘Behavioral Immune System’.
(***) Dat er in de evolutie een functioneel gedrags-immuunsysteem tegen besmettingsgevaar is ontstaan betekent natuurlijk niet dat daarmee xenofobie, rascisme, genderdiscriminatie, ed. heden ten dage gerechtvaardigd is. Integendeel, culturele aanpassingen bij snel veranderende leefomstandigheden (als gevolg van technologieontwikkelingen, migratie, klimaatverandering, e.d.) zijn juist wenselijk om overleving als individu en soort veilig te stellen. Onze gedragsbiologische evolutie verloopt nu eenmaal trager dan onze culturele evolutie; het gaat er om deze mismatch te begrijpen.