Wat we geloven bepaalt de toekomst – Slot

De filosofie van de op technologie en winst gerichte wetenschap van de Verlichting, de rationele nuttigheidsfilosofie over menselijk geluk (= maximeren plezier minus pijn; leuk-niet-leuk), de Ik-gerichte filosofie van de Romantiek en de ontwikkeling van het wereldwijde neoliberale kapitalisme is een uitermate giftige cocktail gebleken. Letterlijk, want we hebben onze aardse leefomgeving ermee verpest. We hebben 2500 jaar Europese beschaving achter ons gelaten als niet relevant. Immers ons leven is maakbaar en plan-baar als je maar genoeg je best doet. Wij zijn immers niet meer – als de generaties voor ons – regelmatig onderhevig aan zwaar menselijk lijden. Althans niet in ons land.

Een waardenloze vrijheid heeft het zielloos volgen van de menselijke begeerten van het individu tot norm voor geluk gemaakt. De erotische begeerten: bezit en vermogen, lifestyle huizen, gewenst uiterlijk (fysieke operaties en kleding), ervaringen (reizen etc.) en seks: alles te vertalen in geld in een ongekend consumentisme. De thymotische begeerten: status, roem en grote macht over anderen. Alleen nog vertaalt in geld. Er is geen  enkele norm of voorbeeld meer tot matiging van die begeerten. Vrijheid betekent dat alles is toegestaan, zolang het niet letterlijk in strijd met de wet. De menselijke neiging tot conformiteit zorgt ervoor dat iedereen dezelfde richting uit blijft uit rennen.

De 7 Christelijke hoofdzonden van weleer, het gedrag waarmee mensen zelf het kwaad in de wereld brengen: Hoogmoed, Hebzucht, Wellust, Gulzigheid, Afgunst, Woede en Onverschilligheid zijn ideologisch goedgekeurd onderdeel van onze hedonistische levensstijl geworden. ‘ Greed is good’ is de filosofie van de would-be miljardairs geworden. Het hoogste Christelijke gebod van de vroeger normerende beschaving: de Liefde en de Naastenliefde (Heb uw naaste lief als uzelf) is ouderwijds ‘gezeik’ geworden. 

Voor onze neoliberale overheid, de commerciële bedrijven en de sociale media zijn wij mensen nog slechts een ‘homo economicus’, die makkelijk verleid  kunnen worden tot…… Mensen met alleen maar verlangens naar materiele goederen en opwindende ervaringen en diensten. Mensen die volgens onze bestuurlijke technocraten tot het kwade geneigd zijn: door hebzucht en fraude, tot achterbakse misleiding van anderen, die anderen als middel gebruiken tot…, door pure kwaadwilligheid jegens anderen. Doodgewoon respect voor enigerlei menselijke waardigheid is verloren gegaan, zoals bij de Belastingdienst, of bij de NAM in het aardbevingsgebied van Oost-Groningen.

We zijn in termen van Spinoza’s ethiek teruggevallen op pure egocentrische emotionele inbeelding over het goede van onze eigen handelingen, en het kwade van het gedrag van anderen. Onze ego-identiteit staat geen kritiek meer toe. Waarheid is relatief en persoonlijk geworden. Kennis en verstand spelen persoonlijk nog maar een kleine rol, laat staan een waar inzicht in het Zelf en de Anderen om ons heen.  

Onze kernwaarden zijn individuele vrijheid en gelijkheid in een democratische samenleving. Maar vrijheid waartoe (behalve doen waar je zin in hebt)? Gelijkheid in welk opzicht, op wat voor manier (behalve de abstracte eis op zich)? Democratie? Leiden onze rechten en verkiezingen nog tot enige verandering? Naar een samenleving die meer gestoeld is op sociale rechtvaardigheid? Naar het accepteren van de urgente acties die nodig zijn om ook nog wat aardse leefruimte voor toekomstige generaties te behouden?

Door wat we geloven, wat we als vanzelfsprekend zijn gaan beschouwen, zijn we de afgelopen 25 jaar heel veel kwijt geraakt. Ethiek en moraal is tegenwoordig een specialisme van deskundologen of van supermoralisten. We worden opgejaagd door radicale uitersten, daarbij de ervaringen van de dodelijke 20e eeuw vergetend. Zoals de schrijfster Renate Rubinstein noteerde: waar een radicaal collectief is, is er ook altijd een volkscommissaris om mensen uit die groep in een mal te dwingen.

Ieder van ons is als mens uniek,  maar als mensen, als de soort homo sapiens, zijn we allemaal dieren die op dezelfde wijze functioneren. Alleen onze ideeën over de wereld verschillen en die ideeën hebben tegenwoordig vooral betrekking op onszelf: het verlangen naar datgene wat in ons leven ontbreekt. De genetische ingebouwde moraal van de kleine groepen jagers verzamelaars van weleer past niet meer in een groot stedelijke omgeving, maar we conformeren ons net als toen nog wel grotendeels aan anderen.

Volgens Aristoteles is het recept om met weinig stress gelukkig te kunnen leven: voldoende inkomen, een goede partner, een paar goede vrienden, een betekenisvolle dagbesteding, een redelijke gezondheid. Maar om je gelukkig te kunnen voelen moest je, volgens de oude Griekse filosoof, jezelf wel trainen in het beheersen van je menselijke begeerten: door matig te zijn in je fysieke lusten (eten, drinken, seks), in je begeerte naar bezit en in je streven naar roem en status. Moet je leren om respectvol om te gaan met andere mensen en anderen rechtvaardig te behandelen. Om matig en rechtvaardig te leren zijn en evenwichtig te blijven in stressvolle situaties heb je kracht nodig. En dit alles lukt je slechts als je via je verstand en je ervaringen de wijsheid verwerft, die een dergelijke volwassen levenshouding vereist. Maar zijn eeuwenlang gevolgde recept is losgelaten.

Mensen veranderen hun gedrag pas als de gevoelde emotie tot verandering sterker en diepgaander is dan de emotie tot behoud wat van wat is. Dat stelde de Nederlandse filosoof Spinoza in de 17e eeuw. Maar ik zie die verandering nog niet komen. Wij willen onze lifestyle behouden, ook al is die voor een groot deel van de wereld niet bereikbaar en ook al zal die materieel ook nooit meer voor al die anderen bereikbaar zijn, de aardse leefomgeving laat dat niet meer toe. Een relatief klein aantal kan alleen nog pogen naar het rijke Westen te migreren, desnoods zwemmend.

In Europa heerste in de periode 1950-2000 meer dan 50 jaar vrede – na 2 wereldoorlogen en de grootste moorddadigste dictaturen ooit. Die periode leek een toppunt van groeiende beschaving met hoge verwachtingen. Maar dat tijdvak bleek een afwijking, een uitzondering. De geschiedenis gaat nu gewoon door daar waar ze gebleven was in 1914. Dansend op de vulkaan, nu tijdens dance-events, terwijl vele nieuwe bedreigingen de hele wereld letterlijk in lichter laaie zullen kunnen gaan zetten.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *