Beatrice de Graaf (hoogleraar geschiedenis van de internationale betrekkingen), spreekt in de NRC (4 dec.jl.) over ‘de demonische kracht van het charisma’, over charismatische leiders ‘die vooral van zichzelf houden’, met als voorbeelden Trump, Poetin en Johnson. Indirect verwijst ze naar Baudet en naar Fortuijn, charismatische leiders ‘ter rechts populistische zijde’ en vraagt zich met de historicus David A. Bell af (Men on Horseback, 2020) ‘hoe democratisch dat soort leiders werkelijk zijn’. Volgens Bell zou er sinds eind 18e eeuw een nieuw soort charismatische leider zijn opgestaan: George Washington, Napoleon, Simon Bolivar, heroïsche ‘mannen te paard’, ‘militaire verlossers’. In de meest moderne geschiedenis kan men daar een lange rij aan toevoegen: Mussolini, Hitler, Stalin, Franco, Mao, Pol Pot, Kadhaffi, Saddam Hoessein, Bin Laden, e.a. En minder dodelijk: Erdogan, Berlusconi, Bolsonaro, Loekasjenko, ea.
Zoals goede historici betaamt is hun perspectief op historische leiders analytisch-politiek, met de focus op de maatschappelijke impact van een politieke leiders en hun rol in de internationale machtsverhoudingen. Maar daarmee blijven historici met hun ‘level of analysis’ ook op een abstract niveau hangen. Het drama in de geschiedenis blijft vaak sociologisch conceptueel, het gevloeide bloed blijft statistiek, het geleden slachtofferleed blijft koel en cognitief empathisch beschreven. De beperkte verwijzing naar de persoonlijkheid van dit type heroïsche leiders zit in het woord charisma. Charismatische, populistische leiders die een zeer persoonlijke, betoverende aantrekkingskracht hebben op het volk.
Er is iets aansprekends in hun wijze van speechen, hun taalgebruik, hun lichaamstaal, hun simplistische revolutionaire ideeën en oplossingen voor de grote problemen van hun tijd. Wat er achter dat charisma zit, wat het doet tikken, daar wagen de Graaf en Bell zich niet of nauwelijks aan. En dat is jammer want het is nog altijd de persoonlijkheid en de persoonlijke geschiedenis die in hoge mate bepaalt hoe een mens tegen de wereld aankijkt en daarin handelt. Ook in zijn politieke handelen. In die zin wordt het soort leiderschap in de 19e eeuw niet opnieuw uitgevonden met een opkomend nieuw type charismatisch leiderschap, zoals Bell beweert. Nee, charismatisch/populistisch leiderschap heeft altijd al onder heersers bestaan, alleen de historische context was anders. Men duidde hun gedrag destijds anders omdat er nog geen kennis bestond omtrent persoonlijkheidsleer, psychopathologie en, in het geval van charismatisch /populistische leiders, kennis van de Narcistische en AntiSociale Persoonlijkheidsstoornis(NPS/ASPS) en degenen met sterke trekken daarvan die gewoonlijk worden aangeduid als narcisten en gepsychopatiseerden*.
Moderne historici zouden op zijn minst gebruik kunnen maken van die psychopathologische kennis om inzicht te krijgen in wat een charismatisch populist drijft, onder welke specifieke omstandigheden hij politieke macht kan krijgen, hoe hij zijn hofhouding samenstelt, hoe hij ‘de wonden van het volk’ bespeelt, hoe en met welke middelen hij zijn ingroup- en outgroup-vijanden en als vijandig beschouwde instituten manipuleert, hoe hij zijn persoonscultus ontwikkelt, ed.
Historici doen dat beschrijvende wijze wel maar niet op een verklarende wijze vanuit het psychopathologische mechanisme dat achter het gedrag van de NPS/ASPS-leider steekt: het lege valse zelf, de gecompenseerde minderwaardigheidsgevoelens, het emotioneel-empathisch onvermogen, de ongedifferentieerde en geprojecteerde wrok en wraakgevoelens, het hermetisch onbereikbare en onbeïnvloedbare denksysteem, dat alles wat zijn expressie krijgt in zijn politieke ideeën en handelen. En die ideeën konden wel eens erg weinig te maken hebben met politiek, waarbij politiek alleen het ‘toevallige speelveld’ is waarop de NPS/ASPS zijn psychopathologie uitleeft.
Er zijn vele maatschappelijke velden waarop iemand met een NPS/ASPS kan spelen. Zo zijn er sektarische spirituele leiders (van het type Jim Jones), business leiders (bv. binnen de Lehman-Brothers bank), extreem activistische leiders (bv. binnen de anti-rascisme beweging, zoals R.DiAngelo) die grote persoonlijke en maatschappelijke schade veroorzaakten. En dan is er nog het meer individuele speelveld: het terroristen speelveld, het Hollywood-speelveld, en het speelveld in de kunst-, sport- en mediawereld, elk met hun bekende grandioze iconen.
Waar Hannah Arendt spreekt van totalitarisme als een politiek systeem zou men met de psychopathologische bril van de NPS/ASPS kunnen spreken van een totalitaire persoonlijkheid met een kwaadaardige politieke spin-off. Waar de Graaf terecht spreekt van het volk als applausmachine voor de charismatisch leider zou men kunnen spreken van het (gewonde) volk in regressie naar de bedrieglijke simpelheid van de NPS/ASPS-leider. Het grandioze, dramatische type NPS/ASPS kan het volk nog wel zien. Maar het ziet niet de andere subtypes: de kwaadaardige gepsychopatiseerde narcist (liegen, bedriegen, stelen, intimideren, manipuleren), de verborgen narcist (‘de wereld ziet mijn voortreffelijkheid niet’) en de communale narcist (‘kijk mij eens goed doen voor de gemeenschap, mensen’).
De stelling die ik hier verdedig is dat de grootste bedreiging voor de democratie (en misschien wel voor de mensheid) komt van extreem rechts en extreem links, in combinatie met een ‘charismatisch leider’ met een Narcistisch/Antisociale Persoonlijkheidsstoornis of sterke trekken daarvan.
* De taxonomie van de psychopathologie is omwille van het lezersgemak vereenvoudigd. Narcisme kan men zich dimensioneel voorstellen, van gezond narcisme tot het ernstig klinische beeld van de Narcistische persoonlijkheidsstoornis met tussenliggende varianten en mengbeelden. Idem Antisociaal, van lichtelijk onaangepast tot een ernstige Antisociale persoonlijkheidsstoornis.
Zie ook:
- Diagnostic and Statistical Manual 5 (DSM5, handboek psychiatrie).
- Weet je wel wie ik ben? De geschiedenis van de arrogantie’, Ari Turunen, 2011/16, (socioloog, politicoloog).
- You Tube: Psychiatrist: Donald Trump is dangerous. (dr.L.Cruz,‘A Clear and Present Danger: Narcissism in the Era of Donald Trump).
- Narcissim vs Narcisistic Personality Disorder (Med Circle).
- The four Types of Narcissism (dr.R. Durvasula).
- Webnotities.nl: Trumpgate; Narcistische rovers; Intimiderend en dienend leiderschap.